VLAAMSE LITERATUUR TUSSEN HAMER EN AAMBEELD

Ongelijkheden in het literaire grensverkeer

Raymond Rombout

Drie maanden geleden publiceerde de Nederlandse Taalunie een diepgaand onderzoek van Carlo van Baelen over het literaire grensverkeer op de Vlaams-Nederlandse boekenmarkt.  (1+1 = zelden 2. Over grensverkeer in de Vlaams-Nederlandse literaire boekenmarkt. Onderzoek in opdracht van de Nederlandse Taalunie. Carlo Van Baelen. Oktober 2013)
Dat is een veelomvattende materie waarover voordien weinig tot geen onderzoek werd gedaan, vanwege complexe parameters. Het is dus de grote verdienste van Van Baelen dat hij op een wetenschappelijk doorwrochte manier een basis probeert te leggen met 70 bladzijden statistische gegevens. Vooruitlopend op de conclusie mogen we stellen dat hiermee een jarenlang vermoeden wordt bevestigd dat Vlaamse aanwezigheid op de Nederlandse boekenmarkt ondermaats is, terwijl dat andersom helemaal niet zo is.
Laat ons de bewijsvoering wat nader bekijken.

 DE ARENA

Vooreerst bakent Van Baelen de demografische en culturele gegevens af voor beide landen.
Anno 2012 heeft Nederland 16,6 miljoen inwoners. Vlaanderen 6,2 miljoen. (72,8 – 27,1%).
Wat al die inwoners van het Nederlandse taalgebied gemeenschappelijk hebben is:

• Een gemeenschappelijke taal
• Een vergelijkbaar opleiding- en inkomensprofiel
• Grensoverschrijdende grote marktpartijen
• Per inwoner vergelijkbaar te besteden bedrag aan A-boeken
• Een goed uitgebouwde openbare bibliotheeksector
• Een hoge leesvaardigheid

 Wat niet gemeen is:

• Ondersteunende maatregelen van de overheid zijn in Nederland doeltreffender
• In Vlaanderen speelt een derde speler mee langs de aanbodzijde  in het boekencircuit: de importeur.
• Deelmarkten voor school-, vak- en wetenschappelijke publicaties zijn haast volledig thuismarkten in beide landen.

Dit zijn de krijtlijnen waarbinnen het beoogde project wordt geëvalueerd.

 Wat aanvullende uitleg:

• A-boeken vormen het meest zichtbare segment van de boekenverkoop. Het gaat zowel om fictie als non-fictie. Dit zijn de boeken die hoog scoren op feestdagenlijstjes.
• De boekenmarkt wordt in Nederland beter ondersteund door de overheid, omdat in Vlaanderen overheidssteun voor cultuur een wensdroom blijft.
• De grensoverschrijdende marktpartijen gaat over de grote uitgeverijen die in beide landen actief zijn.
• De deelmarkten zijn uiteraard gericht op de thuissituatie vanwege specifieke inhoud.

DEEL VAN HET GEHEEL

De auteur van de studie merkt op dat het draagvlak breder zou moeten zijn, maar dat dit niet het geval is. Literatuur is een wezenlijk onderdeel van algemene cultuur, maar verschilt qua draagwijdte in die zin dat het aandeel qua beleving veel groter is. In de overige culturele segmenten leven we zo goed als naast elkaar.
Op het gebied van media is grensoverschrijdende aandacht miniem (onder de 5 %). Dat is ook waar voor TV- en radiozenders (onder de 3 %, meestal langs de landsgrenzen). Een aangename uitzondering vormt theater. Liefst 240 gezelschappen steken regelmatig de grens over, waarbij Vlaanderen twee keer zoveel naar Nederland komt dan omgekeerd.

HET BOEK

In 2012 bedraagt de omzet van het A-boek in Vlaanderen 207,6 miljoen euro, in Nederland 544,8 miljoen. Dit bevestigt de verhouding qua bevolkingsaantal (27-73 %).
Qua afzet bestaat er echter een grote discrepantie. 60 % van de afzet voor A-boeken wordt beslist in Nederlandse redactiekamers. Andersom is dat slechts 5 %. Daarvoor zijn in de eerste plaats de Vlaamse uitgevers zelf verantwoordelijk omdat ze niet kunnen overleven met een protectionistisch beleid. Ze staan zelf in voor de doorstroming van Nederland naar Vlaanderen. Sommige Vlaamse uitgeverijen doen overigens alleen maar dat.
Omgekeerd ligt het verkeer zo goed als lam. Omdat de nood er aan ontbreekt. Vlaanderen overleeft dank zij Nederland maar omgekeerd heeft Nederland Vlaanderen niet nodig. Nog niet. Vlaanderen is de bonus waarmee het kantoor op de grachtengordel wordt betaald.

 Die grensoverschrijdende impact berust dus op vier pijlers:

• Tal van concerns zijn over de grenzen actief, zoals Sanoma, Bridgepoint Capital, WPG, Polare, ECI en Bol.com.
• De boekenlevering voor Vlaanderen wordt voor 60 % verzorgd vanuit het Centrale Boekhuis.
• 60 % van de A-boeken is van Nederlandse makelij
• De Vlaamse auteurs die faam verwerven worden liefdevol opgenomen in de Nederlandse familie

De productie

In het A-segment lopen de aandelen per land uiteen volgens genre:

Strips                                                57 %                43 %

Kind- en jeugdboeken                56 %                44 %

Non-fictie                                        27 %                73 %

Fictie + literaire non-fictie      12 %                88 %

 Bron: 1+1 = zelden 2.  Carlo Van Baelen. Oktober 2013

 Veelzeggend, nietwaar?

Het top-50 aanbod

Het onderzoek kon het top-50 aanbod van de A-boeken van 2009 tot 2012 meten. Over vier jaar was de Top-50 goed voor 17 % van de totale verkoop.
Ziehier een onthutsende tabel: 50 titels/jaar over vier jaar geeft een totaalscore van 200. Die werden aldus verdeeld qua verkoop:

Fictie Nederlandstalig                                     36        63

Fictie vertaald                                                    65        94

Non-fictie                                                             74        29

 

Uitgegeven door VL uitgeverijen  99        0

 

Vlaamse auteurs                                   97        3

Nederlandse auteurs                             5          89

 Bron: 1+1 = zelden 2.  Carlo Van Baelen. Oktober 2013

 Besluit: slechts 30 % van de titels komt in beide landen in de Top-50 voor, hoofdzakelijk vertaalde proza.

Deelsegmenten literaire consumptie

• In het programma de Avonden van de VPRO kwamen in 2012 95 auteurs/boeken aan bod. 26 buitenlanders, 63 Nederlanders en 6 Vlamingen
• In het programma Joos van de VRT kwamen in 2012 29 auteurs/boeken aan bod, 15 buitenlanders, 4 Nederlanders en 10 Vlamingen
• In de Wereld Draait door werden van september 2012 tot mei 2013  32 boek van de maand-tips uitgebracht: 16 buitenlanders en 16 Nederlanders. Geen Vlaming.
• In Alles uit de kast (VRT, 2006) kwamen 8 Vlamingen en 7 Nederlanders aan bod. 
• In Iets met boeken (Canvas/VPRO, 2008) werden evenveel Nederlanders als Vlamingen geïnterviewd. Geen buitenlanders.
• In Adriaan van Dis werden 78 auteurs geïnterviewd. 33 gasten waren Nederlandstalig, waarvan 5 Vlamingen.
• In de in Nederland geregistreerde Leesclubs worden voor 43 % buitenlandse, 53 % Nederlandse en 4 % Vlaamse auteurs besproken. In Vlaanderen leest men bij de Nederlandstalige werken voor 58 % Nederlandse auteurs, tegenover 48 Vlaamse.
• In de diverse boekenprijzen hebben we volgende verdeling qua winnaars:

Gouden Uil: 17 % Vlamingen, 83 % Nederlanders

AKO-literatuurprijs 15 % Vlamingen, 85 % Nederlanders

Libris-literatuurprijs 20 % Vlamingen, 80 % Nederlanders

VSB Poëzieprijs: 0 % Vlamingen, 100 % Nederlanders (hoewel Benno Barnard ondertussen is overgelopen naar Vlaams grondgebied)

Academica Literatuurprijs: 1 Vlaming op 18 bekroningen.

DE THRILLER

De Thriller (recent ook wel kookboeken) is het enige subgenre van de A-boeken dat in Vlaanderen met behoud van Vlaamse eigenheid wordt uitgegeven.
Ziehier de verdeling per nationaliteit voor de diverse thrillerprijzen:                                           

• NL  – Gouden strop                      20        6
• NL – Schaduwprijs                        13        4
• NL – Gouden vleermuis               1          0
• NL – Crimezone Award (Ned)   8          3
• B – Hercule Poirotprijs               0          16
• B – Diamanten Kogel                     5          7

(De Hercule Poirot prijs wordt uitsluitend uitgereikt aan Vlaamse auteurs)

 Bron: 1+1 = zelden 2.  Carlo Van Baelen. Oktober 2013

 
VLAMINGEN AAN DE KLAAGMUUR

Binnen het boekenaanbod is genoeg diversiteit te vinden om de potentiële koper te overtuigen in zijn persoonlijke keuze. Maar is dat wel zo?
Bij het kiezen van boeken is informatie cruciaal. Vele lezers kopen blindelings de boeken van hun favoriet auteur, maar moeten ooit wel eens verder kijken. De mening van vrienden geldt dan voor iedereen als eerste criterium, gevolgd door de media en nadien het toeval in de boekenwinkel. Met dien verstande dat de aanraders van onze vrienden vaak al gevormd werd door de media.
Met wat je hierboven las kan je eigenhandig die vraag beantwoorden. Wat niet wordt getoond kan niet worden gekocht. Vlaamse literatuur in het algemeen en Vlaamse thrillers in het bijzonder geraken niet op Nederlandse toonbanken.
Gebrek aan kwaliteit? Ik denk het niet. Toch niet op het gebied van de literaire overtuigingskracht. Bekijk nog eens even de aantallen van de prijswinnaars hierboven, in verhouding met de bevolkingsaantallen.
Schort er wat aan de aanbodzijde? Voorzeker wel. Neem nu Crimezone.nl; De site is zeer bekend in Vlaanderen. Dat gevoel is subjectief, want nog niet gemeten. In de Thrillertiendaagse van december, die de Nederlandstalige thriller een hart onder de riem wil steken, kreeg Vlaanderen bij monde van mezelf welgeteld één volle dag: de Vlaamse vrijdag. Door een minderheid te bevestigen als minderheid aanvaard je ook die minderheidspositie en al haar nefaste gevolgen. Vraag het maar aan de vrouw in de maatschappij, de zwarten of homoseksuelen. Of al die andere excuustruzen. Blij met de aandacht, misnoegd vanwege de discriminatie.
Op het thrillerfeest in Zoetermeer in oktober werd uit een lijst van 99 boeken de beste thriller van het jaar gekozen. In de categorie Nederlandstalig dromden 21 Nederlanders voor erkenning. De enige Vlaming in het gezelschap – Bram Dehouck – werd verkeerdelijk met een Nederlands vlagje voorzien, zo geassimileerd lijkt hij met Nederland.
Recent lanceerde Crimezone de 40 nederlands(talige) debuten van het jaar. Ook daar weer één Vlaming, nl. de Nederlander Henk Vlaming. (Met, alle ironie ten top, “Een van ons”).
Alleen de Hall of Fame van de Crimezone leesclub vertoont normaal gedrag. Op 81 boeken kwamen er 49 van buitenlanders, 24 van Nederlanders en 8 van Vlamingen.
 

PLEIDOOI

Voor deze literaire discrepantie inzake grensverkeer zijn dus vele partijen (van beide landen) verantwoordelijk. Er vanuit gaande dat de historische wetmatigheid van klok en slinger ook hier van toepassing zal zijn, lijkt het aangewezen discrepanties weg te werken en samenwerking na te streven. Niet op basis van medelijden of woede, maar op basis van een streven naar gelijkheid.
Zolang, aldus Carlo Van Baelen, de informatie onvolledig, afschermend, of scheefgetrokken is – ongeacht of dit gebeurt vanuit een bewuste strategie, om redenen van tijd of kosten, door gebrek aan kennis of door actieve vooringenomenheid – zal het keuzeproces ook onvolledig, tendentieus en onvolkomen zijn.
Een verbetering van dit keuzeproces, door verbreding en verdieping van de informatie – wat de keuze tegelijkertijd veel complexer zal maken – moet dus vertrekken van een kwantitatieve en kwalitatieve verbetering van de ‘informatie’, zowel op korte termijn (media, mediatoren, beïnvloeders) als op lange termijn (onderwijs, instituten, permanente vorming).

Vanaf vandaag: Vlaanderen boven, zeg dat Van Baelen het gezegd heeft.

Raymond Rombout